Πώς ορίζεται η διαφθορά και από πότε υπάρχει; Tι γίνεται στην υγεία; Η εκδίκηση οδηγεί σε διαφθορά;

του Αλέξανδρου Γιατζίδη, διευθυντή σύνταξης medlabnews.gr / iatrikanea

Η 9η Δεκεμβρίου γιορτάζεται ως Παγκόσμια Ημέρα κατά της Διαφθοράς, γιατί την ημερομηνία αυτή του 2003 η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ υιοθέτησε τη Συνθήκη κατά της Διαφθοράς.

Έχει υπολογιστεί ότι κάθε χρόνο πληρώνονται σε όλο τον κόσμο για δωροδοκίες πάνω 1 τρισεκατομμύριο δολάρια, γεγονός που εντείνει τη διαφθορά και συμβάλλει στην υπονόμευση του μέλλοντος των επερχόμενων γενεών. Κάθε πράξη δωροδοκίας συμβάλλει στη φτώχεια, αποτελεί τροχοπέδη στην πρόοδο και αποστερεί πόρους για επενδύσεις.

Τη διαφθορά μάχεται εδώ και χρόνια σε παγκόσμιο επίπεδο η μη κυβερνητική οργάνωση «Διεθνής Διαφάνεια», που έπεισε τον ΟΗΕ να υιοθετήσει σχετικές πρωτοβουλίες.

Πώς ορίζεται η διαφθορά;

Υπάρχουν δύο ορισμοί για την έννοια της διαφθοράς. Ο γενικός ορισμός είναι η κατάχρηση ενός δημοσίου αξιώματος για προσωπικό όφελος. Η έμφαση δίνεται στη λέξη κατάχρηση. Αλλά υπάρχει και ο νομικός ορισμός που αφορά τα επιμέρους αδικήματα, όπως ορίζονται από τον ποινικό κώδικα σε κάθε χώρα. Ενα από αυτά, αλλά όχι το μόνο, είναι η δωροδοκία. Συνήθως γίνεται στα δημόσια αξιώματα. Ωστόσο τα τελευταία χρόνια έχουμε και την έννοια της διαφθοράς στον ιδιωτικό τομέα, κυρίως τις πολύ μεγάλες επιχειρήσεις, που είναι μια νέα μορφή.

Ως έννοια η διαφθορά αναφέρεται σε ένα ευρύ φάσμα συμπεριφορών που γίνεται αντιληπτό διαφορετικά σε διάφορες κοινωνίες και εποχές και επηρεάζεται από την κουλτούρα, τα ήθη, τα έθιμα και τον πολιτισμό κάθε κοινωνίας. Δεν υπάρχει ένας γενικά αποδεκτός όρος διεθνώς. ΄Ενας σύντομος, απλός και περιεκτικός ορισμός της διαφθοράς όπως την αντιλαμβανόμαστε σε πολλές χώρες σήμερα δόθηκε από τον μη Κυβερνητικό Οργανισμό “Διεθνής Διαφάνεια” (Transparency International). Είναι η «κατάχρηση δημόσιας εξουσίας για ίδιο όφελος».

Τι συνιστά όμως «κατάχρηση δημόσιας εξουσίας» και ποιες μορφές λαμβάνει το «ίδιο όφελος»;

Είναι φανερό πως δεν πρόκειται για ένα ακριβή ορισμό, με σαφές και αδιαμφισβήτητο νομικό περιεχόμενο, αλλά μια έννοια που επιδέχεται διαφορετικών ερμηνειών σε διαφορετικές κοινωνίες, και διαφορετικές εποχές. Αυτό που είναι βέβαιο είναι ότι η διαφθορά με ότι μορφή λαμβάνει, θέτει σε κίνδυνο την Δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα, υπονομεύει τη χρηστή διοίκηση, επηρεάζει αρνητικά την οικονομική ανάπτυξη, μειώνει την αποτελεσματικότητα του κράτους. Η ζημιά που προκαλεί δεν επιμετράται μόνο με τη μορφή οικονομικού κόστους αλλά έχει ευρύτερες αρνητικές επιπτώσεις με σημαντικότερη την υπόσκαψη της εμπιστοσύνης του πολίτη απέναντι στους θεσμούς και στο Κράτος αλλά και σε αυτή τούτη τη Δημοκρατία.

Είναι νέο φαινόμενο ή απλώς φαινόμενο που υπήρχε και παλαιότερα αλλά απλώς τώρα αποσπά το ενδιαφέρον;

Η διαφθορά είναι πρόβλημα πανάρχαιο. ΄Ηταν πάντα παρούσα στο ανθρώπινο γένος. Οι πρωτόπλαστοι τρώνε τον απαγορευμένο καρπό ελπίζοντας ότι θα κερδίσουν κάτι παραπάνω και απ΄ αυτόν τον ίδιο τον Παράδεισο, ο Ιούδας προδίδει τον Χριστό για 30 δηνάρια και ....... και ........
Είναι όμως από την άλλη ένας Σωκράτης ο οποίος απευθυνόμενος στον Κρίτωνα προσπαθεί να τον πείσει πως δεν πρέπει να δωροδοκήσει τους φύλακές του, για να τον αφήσουν να δραπετεύσει αλλά να υποταχτεί στους Νόμους της πολιτείας που τόσο πάντα αγαπούσε. Και καταλήγει στο σκεπτικό “ότι ου το ζην περί πλείστου ποιητέου αλλά το εύ ζην”.
Οταν ο Χριστός ρωτήθηκε αν οι Εβραίοι θα έπρεπε να πληρώνουν τους φόρους τους στους Ρωμαίους κατακτητές, απάντησε: «Απόδοτε τα του Καίσαρος τω Καίσαρι και τα του θεού τω θεώ». Πληρώστε όσα οφείλετε στο Κράτος και πιστεύετε στο θεό. Αλλά τους φόρους σας πάντως να τους πληρώσετε.

Η διαφθορά έχει πολλά πρόσωπα και μορφές, μπορεί να είναι σε χαμηλό ή υψηλό επίπεδο, να αφορά τεράστια ή μικρά ποσά αλλά τελικά το αποτέλεσμα είναι το ίδιο: προκαλεί μεγάλη ζημιά στην οικονομία και πλήττει κυρίως τα φτωχότερα στρώματα, άμεσα ή έμμεσα.  Σύμφωνα με ορισμένες εκτιμήσεις 3-5% του ΑΕΠ ορισμένων χωρών χάνεται εξαιτίας των κυκλωμάτων της διαφθοράς.

Έχουμε τη μικρή και τη μεγάλη διαφθορά. Στη διαφθορά της γραφειοκρατίας -ή μικρή διαφθορά- μπορεί να ζητηθεί κάποιο χρηματικό ποσό για τη χορήγηση στον πολίτη, κάτι που δεν δικαιούται ή κάτι που δικαιούται αλλά οι υπηρεσίες το αρνούνται ή το καθυστερούν αδικαιολόγητα. Στην πολιτική διαφθορά -ή μεγάλη διαφθορά- το διακύβευμα είναι πάντα μεγάλο και αφορά μεγάλα συμβόλαια κ.λπ., οι διασυνδέσεις είναι διεθνείς.

Και οι δύο επηρεάζουν αρνητικά την κοινωνία, με διαφορετικούς, όμως, τρόπους. Σε κάθε περίπτωση πλήττεται το γενικό κοινό και ιδίως τα φτωχότερα στρώματα του πληθυσμού είτε άμεσα με τη διαφθορά της γραφειοκρατίας είτε έμμεσα με την πολιτική διαφθορά, που έχει και πάλι ως αποτέλεσμα να στερηθούν τελικά κοινωνικές παροχές, έστω και αν δεν γίνεται ευθέως αντιληπτό από τους ίδιους τους πολίτες.

Παλαιότερα ο κόσμος αντιμετώπιζε τη διαφθορά μοιρολατρικά. Τώρα αντιλαμβάνεται περισσότερο τις επιζήμιες επιπτώσεις της στην οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη, τους θεσμούς κ.λπ., πράγμα ιδιαίτερα θετικό γιατί αποτελεί τη βάση για να αλλάξει η κατάσταση. Το ανησυχητικό είναι ότι οι έρευνες δείχνουν πως η διαφθορά υπάρχει σε όλες τις χώρες, ακόμη και τις ανεπτυγμένες. 

Στην υγεία η διαφθορά διαμορφώνεται σε πέντε κατηγορίες:

1. Χρηματισμός στις ιατρικές παροχές (διαφθορά μεταξύ γιατρών/νοσηλευτών και ασθενών).
2. Διαφθορά στις προμήθειες (διαφθορά μεταξύ γιατρών/νοσηλευτών και ιδιωτικών εταιρειών).
3. Ακατάλληλο ή προβληματικό ή εκ προθέσεως παραπλανητικό μάρκετινγκ, προβολή και προώθηση ιατρικών προϊόντων και φαρμακευτικών σκευασμάτων (διαφθορά μεταξύ γιατρών/νοσηλευτών και ιδιωτικών εταιρειών και μεταξύ πολιτικών/υπηρεσιακών παραγόντων και ιδιωτικών εταιρειών).
4. Κατάχρηση εξουσίας (διαφθορά ανωτέρων στελεχών, πολιτικών, διοικητικών).
5. Παράνομες πληρωμές και επιστροφές (διαφθορά στα ασφαλιστικά ταμεία και μεταξύ γιατρών και ασφαλιστικών ταμείων).

Oι τρεις σημαντικότερες διεφθαρμένες πρακτικές στο δημόσιο σύστημα υγείας της Ελλάδας είναι οι άτυπες ή οι παράνομες πληρωμές για την παροχή υπηρεσιών υγείας, η πιστοποίηση και οι προμήθειες ιατρικού υλικού και η έγκριση και οι προμήθειες φαρμακευτικών προϊόντων.

Συγκεκριμένα, στις άτυπες πληρωμές η ταρίφα κυμαίνεται (κατά μέσον όρο) από 50 ευρώ για εισαγωγή στο νοσοκομείο μέχρι 3.000 ευρώ για εγχείριση. Η παροχή χρηματικών παροχών, οι συμπαιγνίες (εταιρίες που προμηθεύουν το δημόσιο, συνεργάζονται και μοιράζονται την αγορά), η πιστοποίηση, η έγκριση και η διάθεση ιατρικών υλικών και μηχανημάτων (φωτογραφικοί διαγωνισμοί, δωρεές υλικών, λοιπές παροχές για την αγορά υλικών), αλλά και η έγκριση και η διάθεση φαρμακευτικών προϊόντων (χρηματισμοί, ποσοστά επί των προμηθειών, ταξίδια, συνέδρια, διακοπές, παροχές σε είδος και σε ηλεκτρονικά προϊόντα), είναι διαδεδομένες πρακτικές διαφθοράς. Οι μη χρηματικές μορφές αφορούν στην επιρροή σε άτομα με κύρος και με θέσεις ευθύνης που επηρεάζουν τη κοινή γνώμη. Επίσης, εμφανίζονται οι «ανταλλαγές» όπου υψηλόβαθμα στελέχη του υπουργείου καταλαμβάνουν, μετά τη συνταξιοδότησή τους, καίριες θέσεις στον ιδιωτικό τομέα και σε εταιρείες που δραστηριοποιούνται στο χώρο.

Τέλος θα αναφερθούμε σε μια ιδιότυπη μορφή διαφθοράς που είναι η διαφθορά του καταγγέλλοντος. 

Έχει παρατηρηθεί ότι μια καταγγελία διαφθοράς μπορεί να γίνεται για να ασκηθούν πιέσεις ή ακόμα και να εκβιάσει τον καταγγελλόμενο προκειμένου να υποκύψει σε απαιτήσεις του καταγγέλλοντος. Για τον λόγο αυτό μπορεί να χρησιμοποιούνται διάφορα μέσα, ακόμα και ο τύπος. Μπορεί λοιπόν να γράφονται ανακριβή ή παραπλανητικά πράγματα ότι έκανε κάποιος ή ότι έκανε κάποια εταιρεία  (φαρμακευτική εταιρεία) προκειμένου να ασκηθούν πολυποίκιλες πιέσεις και να δεχθεί πράγματα που δεν είναι θεμιτά ή δεν θα δεχόταν διαφορετικά (πχ να μειώσει τιμές). Μια τέτοια μορφή διαφθοράς μπορεί να ασκείται και από πολιτικά πρόσωπα προκειμένου να ιδιοποιηθούν πολιτικά οφέλη ή ακόμα χειρότερα οικονομικά. Διαφθορά του καταγγέλλοντος μπορεί να είναι και από εκδίκηση, όπως του υπαλλήλου που καταγγέλλει τον εργοδότη του ή της συζύγου για τον σύζυγο είτε για πραγματικά περιστατικά διαφθοράς είτε με ψευδή και ανυπόστατα μόνο και μόνο για να δημιουργήσει πρόβλημα και να εκδικηθεί. Μια τέτοια κατάσταση μπορεί να αντιμετωπιστεί αν η καταγγελία γίνεται επώνυμα και όχι ανώνυμα και ανάλογα με την σοβαρότητα της, ο καταγγέλλων να προστατεύεται από την αρχή που δέχεται την καταγγελία.

Για να ελαχιστοποιηθούν οι ευκαιρίες διαφθοράς, απαιτείται η δημιουργία συνθηκών που να μην ευνοούν την ανάπτυξή της. Απαραίτητο συστατικό στοιχείο για τη δημιουργία ενός τέτοιου περιβάλλοντος είναι η πλήρης και ειλικρινής δέσμευση κάθε Κυβέρνησης, πέραν από απλές φραστικές διακηρύξεις, πέραν από θεωρίες, όσο δύσκολα και αν είναι τα διλήμματα, για αποτελεσματική αντιμετώπιση του προβλήματος. Απαιτείται όμως ταυτόχρονα ευαισθητοποίηση των πολιτών ως προς τις βλαπτικές επιπτώσεις της διαφθοράς και ενεργός συμμετοχή και εμπλοκή τους στην προσπάθεια για καταπολέμησή της. Κατ’ αρχάς πρέπει να κτυπηθεί η ανοχή και η απάθεια των πολιτών, χωρίς βέβαια να λησμονούμε ότι οι πολίτες, τουλάχιστον ορισμένοι, είναι και αυτοί μέρος του προβλήματος, εφόσον είναι αυτοί που μετέρχονται αθέμιτα μέσα (για παράδειγμα δωροδοκούν) προκειμένου να επιτύχουν κάποιο αντάλλαγμα.

Ποιά μπορεί να είναι κάποια προτεινόμενα μέτρα και πρακτικές αποτροπής της διαφθοράς στην υγεία;

1. Η εφαρμογή και η τήρηση του νόμου.
2. Το ηλεκτρονικό σύστημα συνταγογράφησης. 
3. Η ανεξάρτητη αρχή δημόσιων συμβάσεων με κεντρικό ηλεκτρονικό αρχείο των δημοσίων συμβάσεων
4. Οι καλύτεροι και αποτελεσματικότεροι μηχανισμοί ελέγχων.
5. Οι υψηλότερες αποδοχές των γιατρών με καλύτερα συστήματα λογοδοσίας.
6. Ο εκσυγχρονισμός του συστήματος προμηθειών.

Πάντως η πολυνομία (εγκύκλιοι, ερμηνευτικές διατάξεις, αποφάσεις, κ.λπ.), είναι η «τροφή» της διαφθοράς. Η διαφθορά υποχωρεί μπροστά στη διαφάνεια και η ηλεκτρονική διακυβέρνηση ενισχύει τη δεύτερη, «αφοπλίζοντας» την πρώτη. Η διαφθορά καταπολεμείται, δεν εξαφανίζεται, αλλά η μη εξαφάνισή της δε σημαίνει ότι δεν την πολεμούμε. Ο καρκίνος δεν εξαφανίζεται, αλλά οι επιστήμονες συνεχίζουν να ψάχνουν για πρόληψη και για θεραπεία. 


Η διαφθορά, όπως άλλωστε και όλα τα κοινωνικά προβλήματα, δεν αντιμετωπίζεται με μοιρολατρία, ούτε βέβαια με αδιαφορία από την πλευρά των πολιτών. Χρειάζεται η ενεργή συμμετοχή όλων και κυρίως των νέων. Απαιτείται επίμονη εργασία προς τη σωστή κατεύθυνση με ταυτόχρονη επένδυση στην παιδεία. Γιατί μέσα από την παιδεία, κυρίως, μπορεί να γίνει πράξη η αποδόμηση του ευδαιμονιστικού και ατομικιστικού προτύπου, το οποίο τροφοδοτεί τη διαφθορά. Προβάλλοντας και υιοθετώντας ένα πλαίσιο ζωής βασισμένο σε αξίες σχετικές με την κοινωνική συνείδηση και την υπευθυνότητα απέναντι στους άλλους, μπορούμε να αντιμετωπίσουμε όχι μόνο τη διαφθορά αλλά πολλά άλλα από τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι σύγχρονες κοινωνίες.