Ανεργία και εργασιακή κατάσταση των νέων την προηγούμενη δεκαετία, κατανοώντας το παρελθόν αποκτούμε χρήσιμη γνώση για το μέλλον

medlabnews.gr iatrikanea

Οι Έλληνες νέοι ήταν τα βασικά «θύματα» της κρίσης της προηγούμενης δεκαετίας, καθώς είδαν -συγκριτικά με τις υπόλοιπες ηλικιακές ομάδες- τα εισοδήματά τους να μειώνονται περισσότερο και τις προοπτικές ή τις συνθήκες της ένταξής τους στην αγορά εργασίας να χειροτερεύουν. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα πολλοί από αυτούς να αναζητήσουν ευκαιρίες στο εξωτερικό.

Επομένως έχει σπουδαίο νόημα κάποιος να κοιτάξει καλύτερα τα χαρακτηριστικά των νέων εκείνης της περιόδου, αλλά και τις απόψεις τους. Τι πίστευαν τότε, μέσα στην καταιγίδα, για τη ζωή και για την εργασία; Στο ίδιο πλαίσιο είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον κάποιος να παρατηρήσει τόσο τις αντιλήψεις του περιβάλλοντός τους, αλλά και τις διάφορες αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στις γενιές των Ελλήνων. Σε ποιο βαθμό οι απόψεις των γονιών συνδέονται με τις απόψεις των παιδιών τους; Πώς αλλάζουν πολλά χαρακτηριστικά με τον χρόνο και με κάθε φάση της κρίσης;

Με τα παραπάνω ερωτήματα καταπιάνονται δύο νέα κείμενα της διαΝΕΟσις, τα οποία υπογράφει ομάδα οικονομολόγων του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών, του ΚΕΠΕ και της διαΝΕΟσις. Οι ερευνητές αναλύουν σε βάθος το ελληνικό σκέλος του πανευρωπαϊκού έργου CUPESSE με αντικείμενο την ανεργία των νέων και τις διαγενεακές σχέσεις, που διεξήχθη σε 11 χώρες, αλλά και διαχρονικά δεδομένα από την Έρευνα Εργατικού Δυναμικού της ΕΛΣΤΑΤ.

Πρόκειται για δύο ενδιαφέρουσες αναλύσεις, που συμβάλλουν στην καλύτερη κατανόηση της οικονομικής κρίσης της δεκαετίας του 2010 και των συνεπειών της στους νέους και μπορούν να αφήσουν χρήσιμη γνώση για το μέλλον. Επιπλέον, ακόμη και σήμερα που οι νέοι απασχολούν τον δημόσιο διάλογο για διαφορετικούς λόγους (για την επίδραση της πανδημίας στην εκπαίδευση, για τη λεγόμενη "Μεγάλη Παραίτηση", για τα προβλήματα της στέγασης, κ.ά.) οι αναλύσεις αυτές, σε κάποιο βαθμό, περιγράφουν διαχρονικά χαρακτηριστικά των νέων και του τρόπου με τον οποίο σκέφτονται και παίρνουν αποφάσεις.

Τα βασικά χαρακτηριστικά των νέων της προηγούμενης δεκαετίας

Η ανάλυση της διαΝΕΟσις εστιάζει στα άτομα ηλικίας από 15 έως 29 ετών, με δεδομένα που αφορούν τα περιγραφικά στατιστικά τους και την εργασιακή τους κατάσταση για το διάστημα 2004 - 2019.

Ένα από τα πρώτα πράγματα που παρατηρεί κάποιος στα ευρήματα είναι η σημαντική επίδραση των δημογραφικών τάσεων. Οι νέοι ηλικίας 25-29, δηλαδή μία από τις τρεις υπο-ομάδες που ξεχωρίζουν οι ερευνητές στην ευρύτερη ηλικιακή κατηγορία των νέων, παρότι διατηρούν το μεγαλύτερο μερίδιο του πληθυσμού των νέων, στο διάστημα 2008-2019 βλέπουν το μερίδιο αυτό να μειώνεται. Οι ερευνητές αποδίδουν την αλλαγή αυτή στις "δυσμενείς δημογραφικές μεταβολές, λόγω της μείωσης των γεννήσεων διαχρονικά, καθώς και στις δημογραφικές μεταβολές που προκλήθηκαν από την οικονομική ύφεση, όπως η μετανάστευση νέων Ελλήνων και η φυγή μεταναστών που βρίσκονταν στη χώρα".

Οι νέοι μπορεί να λιγοστεύουν αλλά, παρά την κρίση, γίνονται αργά αλλά σταθερά πιο μορφωμένοι. Η ανάλυση του εκπαιδευτικού επιπέδου των νέων από το 2008 μέχρι το 2019 αποκαλύπτει μια σαφή μείωση του ποσοστού των λιγότερο μορφωμένων νέων -εκείνων που ολοκληρώνουν μόνο δημοτικό και μόνο γυμνάσιο- αλλά και αύξηση του μεριδίου των νέων που ολοκληρώνουν την τριτοβάθμια εκπαίδευση. Εν πολλοίς, οι υπόλοιπες εκπαιδευτικές βαθμίδες παραμένουν σταθερές.

Η εργασιακή κατάσταση των νέων

Τα βασικά στοιχεία που προκύπτουν από την ανάλυση:

- Όλο και περισσότερες γυναίκες εργάζονται, μειώνοντας τη διαφορά μεριδίου στην αγορά εργασίας σε σχέση με τους άνδρες, που διαχρονικά υπάρχει

- Το ποσοστό συμμετοχής των νέων συνολικά στην αγορά εργασίας, και για τα δύο φύλα, μειώνεται ειδικά μετά το 2008.

- Η πλειοψηφία των νέων ηλικίας 15-24 ετών βρίσκεται εκτός εργασίας επειδή συμμετέχει στην εκπαίδευση.

- Υπάρχει η τάση οι νέοι να παραμένουν, από χρόνο σε χρόνο, στάσιμοι, παραμένοντας στην εκπαίδευση ή παραμένοντας «παγιδευμένοι» στην ανεργία

- Η μερική απασχόληση είναι σχετικά αυξημένη στις νεότερες ηλικίες, ωστόσο οι περισσότεροι νέοι εξακολουθούν να δουλεύουν full-time.

- Ο τουρισμός φαίνεται να κυριαρχεί ως κλάδος για τις δύο ομάδες "πιο νέων" νέων (15-19 ετών και 20-24 ετών), ενώ οι "πιο μεγάλοι" νέοι 25-29 ετών απασχολούνται περισσότερο στο εμπόριο.

Η ανεργία στους νέους

Τα χαρακτηριστικά των νέων που ούτε είναι στην εκπαίδευση ούτε εργάζονται:

- Οι νέες γυναίκες αντιμετωπίζουν υψηλότερα ποσοστά ανεργίας από τους άνδρες.

- Την περίοδο της μεγάλης κρίσης, όσο η ανεργία αυξάνεται, οι πιο σπουδασμένοι νέοι δυσκολεύονται σχεδόν το ίδιο με τους λιγότερο σπουδασμένους να βρουν δουλειά

- Αντίστροφα, στις περιόδους που η ανεργία μειώνεται η διαφορά αυξάνει: Εκείνοι με την περισσότερη εκπαίδευση εργάζονται σε μεγαλύτερο ποσοστό.

- Ο χρόνος αναζήτησης εργασίας των άνεργων νέων ακόμα και μετά την ανάκαμψη της απασχόλησης αυξάνεται. Η κατάσταση του 2019 μοιάζει αρκετά με εκείνη του 2013: Μόνο 1 στους 10 νέους έβρισκε δουλειά μέσα σε έως δύο μήνες, πιθανόν βέβαια για διαφορετικούς λόγους.

Ποιοι παράγοντες επηρεάζουν την ανεργία στους νέους

Από την ανάλυση διαπιστώνεται η μεγάλη σημασία της εκπαίδευσης που, όπως σημειώνουν οι συγγραφείς, "λειτουργεί σαν ασπίδα στην ανεργία των νέων". Έπειτα γράφουν για τη σημασία του φύλου: "Ο ρόλος της γυναίκας στην ελληνική οικογένεια και κοινωνία είναι άμεσα συνδεδεμένος με την ένταξή της στο εργατικό δυναμικό και την πιθανότητα ανεργίας (...). Πολιτικές καταπολέμησης διακρίσεων φύλου, καθώς και η ένταξη στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα της επιμόρφωσης των παιδιών σε θέματα ισότητας των φύλων είναι κρίσιμης σημασίας".

Για την απασχόληση στον δημόσιο τομέα οι συγγραφείς σημειώνουν ότι "δεν μπορεί πια να αποτελεί λύση στην καταπολέμηση της ανεργίας των νέων". Αναδεικνύουν επίσης τη σημασία της γεωγραφίας στην ανεργία των νέων: "Από τις δεκατρείς περιφέρειες της Ελλάδας, οι οκτώ καταγράφουν δυσμενέστερες πιθανότητες ανεργίας και για τα δύο φύλα". Για τον ρόλο του κλάδου του τουρισμού γράφουν ότι "μια άλλη όψη της σημασίας του στην οικονομική ζωή της χώρας είναι ότι αποτελεί τον βασικό εργοδότη των νέων διευκολύνοντας την είσοδό τους στην αγορά εργασίας". Τέλος, σημειώνουν ότι "η επίδραση της πανδημίας στους βασικούς κλάδους απασχόλησης των νέων μπορεί να διατηρηθεί και μετά την υγειονομική κρίση ενδεχομένως αλλάζοντας πιο μόνιμα τις συμπεριφορές" συμπληρώνοντας την παρατήρηση αυτή με το παράδειγμα της εκτίναξης του ηλεκτρονικού εμπορίου που ίσως μειώσει τις, διαδεδομένες μεταξύ των νέων, θέσεις εργασίας πωλητών.

Ποια η σχέση των νέων με τους γονείς τους αναφορικά με την εργασία

Η δεύτερη ανάλυση της διαΝΕΟσις επιχειρεί να επεκτείνει την ανάλυση σε πιο "υποκειμενικά" χαρακτηριστικά των νέων, όπως είναι οι πεποιθήσεις και οι αντιλήψεις των ίδιων, αλλά και των γονιών τους (ή των ανθρώπων που οι ίδιοι νέοι έκριναν ότι άσκησαν τη μεγαλύτερη επιρροή πάνω τους).

Η δημοσκόπηση, που πραγματοποιήθηκε στην Ελλάδα από την MRB σε 1.538 νέους και σε περίπου 500 γονείς τους το φθινόπωρο του 2016, σχολιάστηκε και εκείνη την περίοδο στον δημόσιο διάλογο.

Πριν διαβάσει κάποιος μερικά ενδεικτικά αποτελέσματα και συμπεράσματα της έρευνας έχει νόημα να θυμηθεί την κατάσταση στην οποία βρισκόταν η χώρα στα τέλη του 2016, όταν έγινε η δημοσκόπηση. Από τη μία πλευρά είχε παρέλθει η πιο σκοτεινή στιγμή της ύφεσης το 2011-12, καθώς και το δράμα και η αβεβαιότητα του καλοκαιριού του 2015. Ωστόσο, η χώρα βρισκόταν ακόμη σε καθεστώς μνημονίου (του τρίτου) και δημοσιονομικής συγκράτησης, ενώ η ανεργία των νέων παρέμενε σε υψηλά επίπεδα. Σε αυτό το ευρύτερο περιβάλλον οι Έλληνες νέοι και οι γονείς τους κλήθηκαν να απαντήσουν ερωτήσεις για τις εισοδηματικές ανισότητες, για την κοινωνική δικαιοσύνη, για τη σημασία της εργασίας, για το κοινωνικό κράτος, για τον ρόλο των φύλων στην οικογένεια, και για κάποια βασικά χαρακτηριστικά της απασχόλησης.

Μετά την ανάλυση δεκάδων ερωτήσεων, και αφού "απομόνωσαν", με στατιστικές μεθόδους, τα αποτελέσματά τους από άλλες πιθανές επιρροές (φύλο, εκπαίδευση, κ.ά.), οι ερευνητές κατέληξαν σε τρεις βασικές κατηγορίες συμπερασμάτων, που η καθεμία αφορά διαφορετική κατηγορία ερωτήσεων.

1. Οι Έλληνες νέοι φαίνεται να συμφωνούν αρκετά με τους γονείς τους (είτε δηλαδή επηρεάστηκαν από αυτούς, είτε πιθανόν τους επηρέασαν) σε τρία βασικά κοινωνικά ζητήματα που σχετίζονται επίσης με την εργασία:

- Οι άνεργοι νέοι ήταν πιο πιθανό να ταυτίζονται με τους γονείς τους στην άποψή τους για την κρατική παρέμβαση απέναντι στις ανισότητες εισοδήματος.

- Όλοι οι νέοι (αλλά οι άνεργοι πολύ περισσότερο) ήταν πιο πιθανό να ταυτίζονται με τους γονείς τους στην άποψη ότι "για να είναι μια κοινωνία δίκαιη, οι διαφορές στο επίπεδο διαβίωσης θα πρέπει να είναι μικρές".

- Οι εργαζόμενοι νέοι ήταν πιο πιθανό να ταυτίζονται με τους γονείς τους στην άποψή τους για την αξιοκρατία, δηλαδή να συμφωνούν ή να διαφωνούν με την άποψη ότι "αυτοί που έχουν καταβάλλει μεγαλύτερη προσπάθεια και έχουν περισσότερα ταλέντα θα πρέπει να αμείβονται περισσότερο".

2. Οι ερευνητές διαπιστώνουν ότι η ανεργία ή όχι των Ελλήνων νέων δεν παίζει ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο ούτε στο αν συμφωνούν ή αν διαφωνούν με πέντε ακόμη (από τις επτά της συγκεκριμένης ενότητας) ευρύτερες απόψεις για την απασχόληση. Ποιες είναι αυτές;

- "Είναι εξευτελιστικό να λαμβάνεις χρήματα χωρίς να εργάζεσαι"

- "Αν οι παροχές κοινωνικής προστασίας είναι υψηλές, δεν υπάρχει κίνητρο να ψάξεις για δουλειά"

- "Η εργασία είναι καθήκον απέναντι στην κοινωνία"

- "Η εργασία πρέπει να έρχεται πάντα πρώτη, ακόμα κι αν αυτό σημαίνει λιγότερο ελεύθερο χρόνο"

- "Η δουλειά του άνδρα είναι να κερδίζει χρήματα ενώ η δουλειά της γυναίκας είναι να προσέχει το σπίτι και την οικογένεια".

Η συμφωνία ή η διαφωνία των νέων εκείνης της περιόδου με τις παραπάνω απόψεις δεν επηρεάζεται ιδιαίτερα από το αν αυτοί είναι άνεργοι ή όχι, κάτι που σε γενικές γραμμές οι ερευνητές παρατηρούν και για τις υπόλοιπες 9 ευρωπαϊκές χώρες, με κάποιες εξαιρέσεις.

Αντίθετα, σε 8 από τις 9 χώρες οι εργαζόμενοι νέοι τείνουν να συμφωνούν με τους γονείς τους και στις επτά ερωτήσεις που μελετήθηκαν. Όμως, δεν ισχύει το ίδιο για τους άνεργους νέους. Σε αυτό η Ελλάδα διαφοροποιείται ελαφρώς, καθώς οι Έλληνες άνεργοι νέοι τείνουν να ταυτίζονται περισσότερο με τους γονείς τους στο αν συμφωνούν ή διαφωνούν με τις απόψεις ότι "Για να αναπτύξεις τα ταλέντα σου πρέπει να έχεις μια δουλειά", "Όλοι πρέπει να έχουν δικαίωμα σε ένα ελάχιστο εισόδημα ακόμα κι αν δεν εργάζονται" και "Η δουλειά του άνδρα είναι να κερδίζει χρήματα και της γυναίκας να προσέχει το σπίτι".

3. Αντίστοιχα ήταν και τα αποτελέσματα όταν οι ερευνητές μελέτησαν ένα τρίτο σετ δέκα απόψεων για δέκα διαφορετικά χαρακτηριστικά της απασχόλησης, για την ασφάλεια, για την αμοιβή, για την αυτονομία, τη δημιουργικότητα, την κοινωνικοποίηση, κοκ. Και εκεί επιβεβαιώνεται στις περισσότερες περιπτώσεις και στις περισσότερες χώρες, μαζί και στην Ελλάδα, ότι το αν ένας νέος είναι άνεργος ή όχι δεν φαίνεται να παίζει ιδιαίτερο ρόλο στις απόψεις του.

Συμπεράσματα

Οι συγγραφείς επιχειρούν, στο τέλος της μελέτης, να εξάγουν μερικά συμπεράσματα. Στέκονται αρκετά στο γεγονός ότι σε αρκετές ερωτήσεις η ταύτιση απόψεων των Ελλήνων νέων με τους γονείς τους είναι ασθενέστερη από ό,τι σε άλλες χώρες. Επιπλέον, σε κάθε περίπτωση δεν παρατηρούν κάποιο συγκεκριμένο μοτίβο που να ξεχωρίζει συστηματικά την Ελλάδα από τις υπόλοιπες χώρες. Οι Έλληνες νέοι δεν φαίνεται να έχουν συνολικά περισσότερο τις ίδιες (ή διαφορετικές) απόψεις για την εργασία, σε σύγκριση με τις υπόλοιπες 9 χώρες της ανάλυσης. Τι μπορεί να σημαίνει αυτό;

Γράφουν οι συγγραφείς: "Τελικά, η επίδραση της οικογένειας στην Ελλάδα δεν είναι αυτή που θα περίμενε κανείς στο πλαίσιο του μεσογειακού κοινωνικού μοντέλου που επικρατεί στη χώρα μας στο οποίο η οικογένεια έχει δεσπόζουσα θέση, τουλάχιστον στα ζητήματα που εξετάστηκαν στην παρούσα μελέτη. Επιπλέον, το γεγονός πως τα αποτελέσματα αυτά αφορούν μια περίοδο μέσα στην κρίση χρέους της ελληνικής οικονομίας σημαίνει πως μπορεί να σχετίζονται με μια σχετική απαξίωση των απόψεων της προηγούμενης γενιάς, οι απόψεις και οι πράξεις της οποίας συνέβαλαν στην οικονομική κρίση που αντιμετωπίζουν οι σημερινοί νέοι. Καθώς το δημόσιο χρέος αντιστοιχεί σε δανεισμό πόρων από τις επόμενες γενιές είναι λογικό να περιμένουμε από τη γενιά η οποία καλείται να πληρώσει μέρος του χρέους της γενιάς των γονέων της να αμφισβητεί τις απόψεις τους".

Τέλος οι συγγραφείς παρατηρούν δύο ακόμα, πολύ ενδιαφέροντα δεδομένα. Οι Έλληνες γονείς φαίνεται να είναι πολύ πιο απόλυτοι στις απόψεις τους από τα παιδιά τους. Απαντούν συνολικά πιο συχνά ότι συμφωνούν απόλυτα ή ότι διαφωνούν απόλυτα με κάποια άποψη. Ταυτόχρονα, οι Έλληνες νέοι του 2016, εν μέσω μιας πολωτικής οικονομικής κρίσης που κάποιες φορές πήρε διεθνείς διαστάσεις, φαίνεται, σε γενικές γραμμές, να συγκλίνουν στις απόψεις τους με τους Ευρωπαίους νέους. Οι συγγραφείς αποδίδουν αυτή τη διαπίστωση στην "ανάπτυξη στενότερων δεσμών μεταξύ τους λόγω της παγκοσμιοποίησης και της εξέλιξης της τεχνολογίας, αλλά και την πραγματοποίηση σπουδών στο εξωτερικό από πολλούς". Καταλήγουν, συνδυάζοντας τα δύο ευρήματα σε μια παρατήρηση που αξίζει στο μέλλον να διερευνηθεί περισσότερο και καλύτερα:

"Οι Έλληνες νέοι είναι μάλλον περισσότερο μετριοπαθείς από τους γονείς τους, μεγαλωμένοι σε μια παγκοσμιοποιημένη κοινωνία, που αλλάζει, εξελίσσεται και επικοινωνεί ταχύτατα, έχοντας αποκτήσει διαφορετικά ιδανικά και προτεραιότητες που συμβαδίζουν με τις ανάγκες και τις απαιτήσεις της εποχής."