Διακήρυξη αρχών για την ψυχική υγεία παιδιών και εφήβων προσφύγων. Πρόσκληση για Δράση

Η Ευρωπαϊκή Εταιρεία Ψυχιατρικής Παιδιών και Εφήβων, Escap (European Society for Child & Adolescent Psychiatry) δημοσίευσε τη Διακήρυξη Αρχών για την αντιμετώπιση των ζητημάτων ψυχικής υγείας παιδιών και νέων προσφύγων. (http://www.escap.eu/care/position-statement-announcement/)

Το Διοικητικό Συμβούλιο της Παιδοψυχιατρικής Εταιρείας Ελλάδος-Ένωσης Ψυχιάτρων Παιδιών & Εφήβων, ως μέλος της ESCAP, συμμετείχε στη διαμόρφωση της επισυναπτόμενης «Διακήρυξης-Πρόσκλησης για Δράση» για το προσφυγικό ζήτημα την οποία και υιοθετεί πλήρως.

Διακήρυξη

Η φυγή από έναν τόπο και η μετανάστευση δεν είναι νέα φαινόμενα και κατά το τελευταίο διάστημα πολλές χώρες της Ευρώπης και της Μέσης Ανατολής βιώνουν το πρόσφατο προσφυγικό/μεταναστευτικό κύμα. Ο αριθμός των προσφύγων έχει φθάσει σε εντυπωσιακά επίπεδα σε ορισμένες χώρες και, ως ένα βαθμό, είναι μη προβλέψιμο σε ποιο βαθμό και σε ποιες χώρες η εισροή αυτή θα αυξηθεί ή θα μειωθεί. Το μεγαλύτερο βάρος της προσφυγικής εισροής έχουν υποστεί τα κράτη της ανατολικής, νότιας, κεντρικής και βόρειας Ευρώπης, από τα οποία διέρχονται και τελικά παραμένουν οι πρόσφυγες. Μια επιτυχημένη μέσο- ή μακροπρόθεσμη ένταξή τους χαρακτηρίζεται από υψηλά επίπεδα ανασφάλειας λόγω της πιθανότητας οι πρόσφυγες να επιστρέψουν (ή να πρέπει να επιστρέψουν) στην πατρίδα τους, καθώς και λόγω της πιθανής ανάπτυξης εντάσεων ανάμεσα στις υποομάδες, τόσο των προσφύγων,  όσο και των τοπικών ή/και εθνικών πληθυσμών.

Στην Ευρωπαϊκή Ένωση των 28 (συνολικός πληθυσμός: 508 εκατομμύρια κάτοικοι) οι αιτούντες για πρώτη φορά άσυλο ήταν 1.255.688, 29% των οποίων ήταν ανήλικοι (19% < από την ηλικία των 14; 10% μεταξύ 14 και 17 ετών). Ωστόσο, οι αριθμοί των αιτούντων άσυλο δεν αποτυπώνουν ολόκληρο το φάσμα του προβλήματος, αφού ένα μεγάλο ποσοστό αυτών που θα αποδράσουν ή θα μεταναστεύσουν από ζώνες συγκρούσεων θα επιλέξουν την οδό της άδειας παραμονής ή δεν θα αιτηθούν για καμιά από τις δύο επιλογές.

Η υψηλή συχνότητα των σωματικών διαταραχών και τα διατροφικά ελλείμματα μεταξύ των νέων προσφύγων απαιτούν προσοχή και η παροχή φροντίδας σωματικής υγείας αντιπροσωπεύει μια σημαντική ανησυχία, ιδιαίτερα κατά την διάρκεια της φυγής ή κατά την άφιξη στην χώρα εγκατάστασης.  

Τα παιδιά και οι έφηβοι πρόσφυγες εκτίθενται σε πολλούς κινδύνους πριν την φυγή, κατά την διάρκεια της φυγής και κατά την άφιξη, που τους κάνει επιρρεπείς στην ανάπτυξη ψυχιατρικών διαταραχών, όπως μετατραυματική διαταραχή του στρες, αγχώδεις διαταραχές, συναισθηματικές διαταραχές ή διαταραχές εξωτερίκευσης.  Οι εμπειρίες των προσφύγων πριν την φυγή τους εξαρτώνται από την χώρα καταγωγής τους, ενώ η έκθεση σε φτώχεια, πόλεμο ή καταστάσεις που προσομοιάζουν σε πόλεμο είναι συχνή. Η ληφθείσα μόρφωση, το κοινωνικό επίπεδο και οι οικογενειακές, θρησκευτικές και κοινωνικοπολιτισμικές αξίες διαμορφώνουν επίσης τις συμπεριφορές προσαρμογής και αναζήτησης βοήθειας.

Η φυγή αυτή καθαυτή μπορεί  να είναι τραυματική ή να προκαλέσει τραύμα μέσω, για παράδειγμα, εμπειριών αποχωρισμού, σεξουαλικής κακοποίησης και «trafficking», συμπεριλαμβανομένης της αναγκαστικής εργασίας και της σεξουαλικής εκμετάλλευσης. Σε αυτό το πλαίσιο αξίζει να σημειωθεί ότι πολλοί ασυνόδευτοι ανήλικοι πρόσφυγες επιδιώκουν να ταξιδέψουν σε ομάδες, που περιλαμβάνουν γνωστούς τους ενήλικες. Σε πολλές περιπτώσεις οι γονείς ασυνόδευτων παιδιών και εφήβων είναι ενήμεροι για τα ταξίδια τους. Με στόχο την καλύτερη προστασία αυτών των νέων προσφύγων φαίνεται βοηθητικό το να μην απομακρύνονται ανήλικοι πρόσφυγες από τέτοιες ομάδες.

Η άφιξη στην χώρα υποδοχής ενέχει κινδύνους λόγω των μη ασφαλών ή προβληματικών με άλλους τρόπους συνθηκών διαβίωσης, της μη πρόσβασης σε σχολική εκπαίδευση, των ετών ανασφάλειας με αβέβαιο νομικό καθεστώς και καθεστώς παραμονής, των πολλαπλών μετακινήσεων, της ασθένειας και της ανεργίας των γονέων, του κοινωνικού αποκλεισμού και της μεσο- και μακροπρόθεσμης προβληματικής προσαρμογής σε σχέση με τα πολιτισμικά πρότυπα της χώρας υποδοχής. Η εχθρότητα προς τους αλλοδαπούς και τους πρόσφυγες, πιο συγκεκριμένα, αντιπροσωπεύει μια απειλή, που απαιτεί, τόσο εποπτεία των χώρων υποδοχής των προσφύγων, όσο και πολιτική εκπαίδευση στην χώρα υποδοχής. Σε αυτό το πλαίσιο, η αρχική παροχή ασφαλούς περιβάλλοντος στους τραυματισμένους νεαρούς πρόσφυγες πρέπει να θεωρείται δεδομένη. Επιπρόσθετα, ακόμη και όταν οι μετανάστες εγκαθίστανται και δημιουργούν οικογένειες, τα παιδιά τους, δηλαδή οι μετανάστες δεύτερης γενιάς, βρίσκονται επίσης σε αυξημένο κίνδυνο ανάπτυξης προβλημάτων ψυχικής υγείας.

Η ευρωπαϊκή στάση απέναντι στους νεαρούς πρόσφυγες και τις οικογένειές τους θα καθορίσει σε μεγάλο βαθμό την επίπτωση του τραύματος, όχι μόνο στο μέλλον τους ως ενήλικες πλέον, αλλά και στις κοινότητές μας. Μια στάση βασισμένη στην ενσυναίσθηση και την νοητικοποίηση, ένα ασφαλές καταφύγιο και η φροντίδα των αναγκών υγείας και εκπαίδευσής τους θα δημιουργήσει μια αίσθηση σταθερότητας και εμπιστοσύνης. Αυτό είναι το πρωταρχικό βήμα που θα ευνοήσει, είτε μια παραγωγική ένταξη στην ευρωπαϊκή κληρονομιά της δύναμης και της ποικιλότητας, είτε την δυναμική να ξαναχτίσουν και να σταθεροποιήσουν τις πατρίδες τους, για όσους τελικά επιστρέψουν.

Το κάλεσμα σε πράξη της ESCAP

• Η Ευρωπαϊκή Εταιρεία της Ψυχιατρικής Παιδιών και Εφήβων (ESCAP) καλεί όλες τις κυβερνητικές και πολιτικές ομάδες με επιρροή στις περιοχές των συγκρούσεων και των πολέμων να προετοιμάσουν λύσεις με στόχο να λύσουν τις συγκρούσεις και να φέρουν ένα τέλος  στην παρούσα προσφυγική κρίση. Η σωματική και ψυχική υγεία των παιδιών και των μελλοντικών γενεών τίθενται σε περαιτέρω κίνδυνο λόγω της συνέχισης των συγκρούσεων.

• H ESCAP απευθύνει έκκληση να παρέχεται το σύνολο της βασικής φροντίδας υγείας στους πρόσφυγες, με συνδυασμένη έμφαση τόσο στην σωματική, όσο και στην ψυχική υγεία. Οι παρεμβάσεις θα πρέπει να ακολουθούν τις διαφορετικές επιλογές, ανάγκες και ιδιαιτερότητες που αντιμετωπίζει η κάθε χώρα. Επίσης, θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη τα διάφορα στάδια της διαδικασίας της απόδρασης και της επανεγκατάστασης των προσφύγων.

• Οι διάφορες οργανώσεις (συμπεριλαμβανομένων των κυβερνητικών) θα πρέπει να ενθαρρύνονται να προωθούν ειδικούς να εργαστούν με αυτούς τους πληθυσμούς. Η εκπαίδευση αυτών των ειδικών με γνώμονα τις ανάγκες των προσφύγων είναι υψίστης σημασίας.

• Οι δραστηριότητες όλων των επαγγελματιών και των οργανώσεων, που εργάζονται σε αυτές τις συνθήκες, θα πρέπει να συμμορφώνονται με τις αρχές για το συμφέρον του παιδιού, που ορίζεται από την Διεθνή Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα του Παιδιού (άρθρο 3). Επιπρόσθετα, τα δικαιώματα που περιγράφονται στην παραπάνω σύμβαση θα πρέπει να επικυρώνονται ανεξάρτητα από το μεταναστευτικό καθεστώς του παιδιού. Αυτό ισχύει για όλα τα παιδιά κάτω των 18 ετών.

• Όλοι όσοι εργάζονται με παιδιά, εφήβους και τις οικογένειές τους θα πρέπει να μεριμνούν, ώστε να εισακούγονται τα δικαιώματά τους και να συμμετέχουν σε αποφάσεις, που τους αφορούν.

• Οι χώρες φιλοξενίας, ιδιαίτερα, θα πρέπει να προσπαθήσουν να υιοθετήσουν τα βήματα εκείνα, που θα οδηγήσουν σε νομιμοποίηση του καθεστώτος παραμονής και της προσφοράς ασύλου, με όσο το δυνατόν πιο διαφανείς τρόπους. Αυτό απαιτεί παροχή πληροφοριών κατά την στιγμή των διαδικασιών λήψης αποφάσεων και μια βασική κατανόηση αυτών. Μια επιτάχυνση αυτών των διαδικασιών θα βοηθήσει τους νέους να προσαρμοστούν με αποτελεσματικότερο τρόπο.

• Τα παιδιά δεν θα πρέπει να αποχωρίζονται από τις οικογένειές τους, όσο βέβαια αυτό είναι προς το συμφέρον τους. Οι υπάρχουσες σχέσεις, συμπεριλαμβανομένων αυτών μεταξύ των νέων που έχουν στενούς δεσμούς μεταξύ τους εξαιτίας κοινών εμπειριών, θα πρέπει να γίνονται σεβαστές. Εφόσον η σχέση χαρακτηρίζεται από αμοιβαία εμπιστοσύνη, το ίδιο αφορά σε δεσμούς μεταξύ ασυνόδευτων νέων και ενηλίκων.  

• Οι οικονομικοί πόροι κάθε χώρας που φιλοξενεί μεγάλο αριθμό προσφύγων είναι περιορισμένοι. Για τον λόγο αυτό εξαιρετικά σημαντική είναι η βέλτιστη χρήση της χρηματοδότησης. Οι επενδύσεις είναι καταρχήν απαραίτητες  κυρίως για την παροχή ασφαλούς περιβάλλοντος, κατάλληλης σχολικής εκπαίδευσης και συστήματος πρόνοιας για τους νέους. Η παροχή μιας υγιούς προσαρμογής αυτών των νέων ανθρώπων και των οικογενειών τους και η μείωση των κινδύνων είναι αποφασιστικής σημασίας. Μεγαλύτερη ευρωπαϊκή υποστήριξη είναι απαραίτητη για χώρες που είναι οικονομικά πιο αδύναμες και υποδέχονται μεγάλο αριθμό προσφύγων.  

• Τα παιδιά και οι νέοι που φθάνουν στις χώρες προορισμού θα πρέπει να υποστηρίζονται, ώστε να εντάσσονται στις κοινωνίες και να τους παρέχονται βασικές υπηρεσίες, όπως επίσης και το σύνηθες εκπαιδευτικό σύστημα με έναν τρόπο ελεύθερο διακρίσεων και πολιτισμικά ευαίσθητο. Την ίδια στιγμή θα πρέπει να γίνεται αξιολόγηση και αν χρειάζεται παροχή κάθε επιπλέον απαραίτητης υποστήριξης. Μια επιτυχημένη εκπαιδευτική, πολιτισμική και κατά περίπτωση θρησκευτική ένταξη είναι καθοριστική για την μελλοντική ψυχική υγεία και την πρόληψη διαταραχών συμπεριφοράς.

• Θα πρέπει να επιτρέπεται η παραμονή στην  χώρα στους εφήβους πρόσφυγες, που γίνονται 18 ετών και οι οποίοι έχουν ήδη ξεκινήσει κάποια εκπαίδευση/μαθητεία στην χώρα αυτή, γεγονός που θα τους επιτρέψει να επιστρέψουν στην πατρίδα τους ως μορφωμένα άτομα.

• Οι νέοι πρόσφυγες με αναπτυσσόμενες ή προϋπάρχουσες σοβαρές ψυχικές διαταραχές θα πρέπει να αναγνωρίζονται, ώστε να εξασφαλιστεί η πρόσβασή τους στην φροντίδα ψυχικής υγείας. Η ESCAP μέσω των εταιρειών-μελών της μπορεί να συνεισφέρει σε αυτό τον στόχο.

• Προκειμένου να ανταποκριθούμε στην παρούσα πρόκληση χρειάζεται να υιοθετήσουμε μια προσέγγιση δημόσιας υγείας κάνοντας μεγαλύτερη χρήση των διαδικασιών ανίχνευσης, φροντίδας σταδίων, καταμερισμού ευθυνών και μετάθεσης ευθυνών στις υπάρχουσες δομές, την χρηματοδότηση της φροντίδας υγείας και στις μεθόδους εργασίας. Επιπλέον, χρειάζεται βελτίωση των ικανοτήτων των επαγγελματιών σε πολιτισμικό επίπεδο και παρακολούθηση και καταγραφή της πρόσβασης των προσφύγων και της χρήσης υπηρεσιών.

• Θα πρέπει να δώσουμε ιδιαίτερη έμφαση στην κατανόηση των εμπειριών και των προκλήσεων των προσφύγων στα νέα περιβάλλοντα και προς την κατεύθυνση της επιδίωξης ανθεκτικότητας μεταξύ των ατόμων και των κοινοτήτων. Θα πρέπει να δημιουργήσουμε κοινότητες-μοντέλα, που θα έχουν προγράμματα που θα προωθούν την ανθεκτικότητα και την ένταξη/αφομοίωση.

• Είναι αποφασιστικής σημασίας να καλυφθούν οι ανάγκες όλων των νέων, γηγενών και μεταναστών, χωρίς καμιά διάκριση μεταξύ τους.

• Η ESCAP καλεί όλους τους ιθύνοντες να συγκεντρωθούν και να διανείμουν κατάλληλη γνώση, που θα επικεντρώνεται κατά κύριο λόγο στις οξείες ανάγκες των προσφύγων, στους προστατευτικούς παράγοντες και παράγοντες κινδύνου για την ψυχική τους υγεία και τις ειδικές παρεμβάσεις που χρειάζονται λαμβάνοντας υπόψη τις διαφορετικές ανάγκες και τους διαθέσιμους πόρους των διαφόρων χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Η ευρωπαϊκή στάση απέναντι στους νεαρούς πρόσφυγες και τις οικογένειές τους θα καθορίσει σε μεγάλο βαθμό την επίπτωση του τραύματος, όχι μόνο στο μέλλον τους ως ενήλικες πλέον, αλλά και στις κοινότητές μας. Μια στάση βασισμένη στην ενσυναίσθηση και την νοητικοποίηση, ένα ασφαλές καταφύγιο και η φροντίδα των αναγκών υγείας και εκπαίδευσής τους θα δημιουργήσει μια αίσθηση σταθερότητας και εμπιστοσύνης. Αυτό είναι το πρωταρχικό βήμα που θα ευνοήσει, είτε μια παραγωγική ένταξη στην ευρωπαϊκή κληρονομιά της δύναμης και της ποικιλότητας, είτε την δυναμική να ξαναχτίσουν και να σταθεροποιήσουν τις πατρίδες τους, για όσους τελικά επιστρέψουν.

Βιβλιογραφία

1. Hebebrand J, Anagnostopoulos D, Eliez S,  Linse H, Pejovic-Milovancevic M, Klasen H. A first assessment of the needs of young refugees arriving in Europe: what mental health professionals need to know. European Child Adolescent Psychiatry 2016; 25:1-6.