Βαθιάς ύφεση. Αναγκαία η εκτεταμένη διαγραφή χρέους

medlabnews.gr iatrikanea

Το σενάριο της βαθιάς ύφεσης, η οποία θα συνεχιστεί και μετά την πανδημία, αλλά θα δώσει τη θέση της σε ισχυρή ανάκαμψη στα χρόνια που θα ακολουθήσουν, προκρίνει ως το βασικό σενάριο για την επόμενη ημέρα στην παγκόσμια οικονομία ο επικεφαλής εκπαίδευσης στο Ινστιτούτο Οικονομικών Σχέσεων στο Λονδίνο δρ Στιβ Ντέιβις.

Μιλώντας στην «Κ» εκφράζει την εκτίμηση ότι οι αλλαγές που θα δούμε σε παγκόσμια κλίμακα αντιστοιχούν σε ήδη δρομολογημένες τάσεις και το βάθος τους θα εξαρτηθεί από τον τρόπο με τον οποίο θα αντιδράσουν κυβερνήσεις και κοινωνίες.

Υπογραμμίζει, άλλωστε, ότι η κρίση προσφέρει και ευκαιρίες. Ο ίδιος παρομοιάζει τις ΗΠΑ του 2020 με τη Βρετανική Αυτοκρατορία όπως αυτή εμφανιζόταν περίπου μία δεκαετία πριν από το 1914, περιγράφει ποιο είναι το πρόβλημα το οποίο αντιμετωπίζει η παγκοσμιοποίηση ανεξάρτητα από τις επιπτώσεις του κορωνοϊού και με το βλέμμα στην Ανατολική Ασία σκιαγραφεί το μοντέλο διακυβέρνησης που πιθανώς θα επικρατήσει διεθνώς μετά την πανδημία.

Αναφέρεται δε στον ψυχολογικό αντίκτυπο αυτής της κρίσης, τολμώντας την πρόβλεψη ότι μάλλον θα αναθεωρήσει κανείς τι πραγματικά έχει αξία στη ζωή.

– Η κυρίαρχη άποψη στον δημόσιο διάλογο διεθνώς είναι ότι ο κόσμος δεν θα ξαναγίνει όπως τον γνωρίζαμε πριν από αυτή την πανδημία. Τι μας διδάσκει τελικά η ιστορική εμπειρία μέσα από ανάλογες κρίσεις και ποια είναι ευρύτερα η δική σας ανάλυση;

– Θα πρέπει να αντισταθούμε σε αυτόν τον τρόπο σκέψης. Σίγουρα μια πανδημία όπως αυτή μπορεί να σηματοδοτήσει ένα σημαντικό ορόσημο ή μια διαίρεση στην Ιστορία, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι όλα θα μεταμορφωθούν. Εξετάζοντας πιο προσεκτικά τις μεγάλες πανδημίες στο παρελθόν, αυτό που παρατηρούμε είναι ότι δεν φέρνουν πραγματικά καινούργια πράγματα.

Στην πραγματικότητα αυτό που κάνουν είναι μαζικά να επιταχύνουν και να εντείνουν τις αλλαγές και τις τάσεις που ήταν ήδη σε εξέλιξη και να επισπεύδουν τις κρίσεις που ήταν ήδη στο σημείο να συμβούν.

Δείτε τη Μαύρη Πανώλη, μακράν την πιο καταστροφική πανδημία στην ιστορία της ανθρωπότητας, η οποία κατέστρεψε το κλασικό αρχοντικό σύστημα που ήδη αντιμετώπιζε προβλήματα (όπως έδειξαν οι τρομεροί λιμοί το 1310 και το 1320) και εξασθένισε τους κεντρικούς θεσμούς της πολιτικής του Υψηλού Μεσαίωνα (αυτοκρατορία, παπισμός, κλασικές μοναρχίες της Ευρώπης), που επίσης αντιμετώπιζαν αυξανόμενες προκλήσεις ήδη πριν φθάσει η Yersinia Pestis στη Μεσσίνα.

Η κλίμακα και η διάρκεια των μεγεθυντικών και επιταχυντικών επιδράσεων της πανδημίας εξαρτώνται κάθε φορά από την αντίδραση των κοινωνιών και των κυβερνήσεων. Πάρτε το παράδειγμα της ισπανικής γρίπης του 1918-1919. Σκότωσε πάνω από 50 εκατ. ανθρώπους παγκοσμίως, αλλά η αντίδραση των κυβερνήσεων σήμαινε ότι δεν είχε τόσο μεγάλη επίδραση στην οικονομία και στην παγκόσμια διακυβέρνηση όσο είχε ο πρόσφατος τότε Μεγάλος Πόλεμος.

Ο λόγος είναι ότι παρόλο που όλοι γνώριζαν ότι συνέβη κάτι φοβερό, δεν έγινε βίωμα, δεν έγινε αντιληπτό ως κοινό, συλλογικό και δημόσιο γεγονός. Ετσι, δεν μπορεί κανείς να βρει για τέτοιες περιπτώσεις αντίστοιχα μνημεία σαν αυτά που βρίσκει για πολέμους ή σημαντικά τρομοκρατικά περιστατικά.

– Σε ποιους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας να περιμένουμε είτε αλλαγές είτε επιτάχυνση των ήδη δρομολογημένων αλλαγών;

– Αναμένεται να δούμε πτώση στις διακρατικές αλυσίδες εφοδιασμού μεγάλων αποστάσεων· μια κίνηση μετεγκατάστασης της παραγωγής ορισμένων πόρων και προϊόντων στην εγχώρια αγορά· μια υποχώρηση από την εξάρτηση σε «πάνω στην ώρα» συστήματα παράδοσης και μια επιστροφή στη διασφάλιση αποθεμάτων· διαρκείας μείωση των αεροπορικών ταξιδιών μεγάλων αποστάσεων, ιδίως των επαγγελματικών· αυστηρότερους συνοριακούς ελέγχους, με πολλές χώρες να επιμένουν σε καραντίνα δύο εβδομάδων για τουλάχιστον ένα χρόνο από τώρα.

Αποδυνάμωση των υπερεθνικών μορφών διακυβέρνησης και εκ νέου έμφαση στην έννοια του εθνικού κράτους ως βασικού πολιτικού παίκτη, ως εστίας διαμόρφωσης πολιτικής και αποφάσεων. Θεσμοί όπως η Ε.Ε. αντιμετωπίζουν σοβαρές, πιθανώς υπαρξιακές, προκλήσεις, οι οποίες στην πραγματικότητα θα επιδεινωθούν καθώς η πανδημία θα μειώνεται, παρόλο που προϋπήρχαν.

Σοβαρή αποδυνάμωση της αποτελεσματικότητας των κυβερνήσεων στο τόξο των εύθραυστων κρατών που εκτείνονται από την Κεντρική Ασία έως τη Μέση Ανατολή και τη Σαχελιανή Αφρική, σε ορισμένες περιπτώσεις με ουσιαστική κατάρρευση των κρατικών λειτουργιών.

Μεγάλη κρίση χρέους και πτώση στην αξία πολλών τύπων περιουσιακών στοιχείων. Αυτό είναι κάτι που θα συνέβαινε ούτως ή άλλως, αλλά έχει επιταχυνθεί από την πανδημία και από τις κυβερνητικές αντιδράσεις σε αυτήν, στοιχεία που θα την καταστήσουν μεγαλύτερη απ’ ό,τι θα ήταν διαφορετικά. Είτε θα υπάρξουν εκτεταμένες χρεοκοπίες και πτωχεύσεις είτε θα υπάρξει εκτεταμένη συγχώρεση χρέους.

Βραχυπρόθεσμα και σε υγειονομικό επίπεδο, η πανδημία θα πλήξει τους φτωχούς χειρότερα από τους πλούσιους. Μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα, οι οικονομικές συνέπειές της και η αποδιοργάνωση που προκαλεί στα υπάρχοντα συστήματα θα πλήξει περισσότερο τους πλούσιους, απλώς και μόνον επειδή έχουν περισσότερα να χάσουν και περισσότερο να επωφεληθούν από το status quo.

Ενδεχομένως να δούμε, σε περίπου 18 μήνες, σοβαρό πληθωρισμό, εάν τα μέτρα διατήρησης της ρευστότητας τα οποία οι κυβερνήσεις έχουν θέσει σε εφαρμογή οδηγήσουν σε αποτελεσματική ζήτηση εν μέσω μιας κατεστραμμένης πλευράς της προσφοράς, μόλις τελειώσει η κρίση.

Πιθανώς ενίσχυση της προβολής και της υποστήριξης των περιβαλλοντικών πολιτικών (θα ενισχυθεί επίσης η αντίθεση σε αυτές). Πάντως, οι πολιτικές ριζοσπαστικής ταυτότητας ξαφνικά θα εξαφανιστούν.

– Οι απόψεις για το μέλλον της παγκοσμιοποίησης μετά την πανδημία διίστανται. Ανήκετε μάλλον σε εκείνους οι οποίοι προβλέπουν μεγαλύτερη περιχαράκωση πίσω από τα εθνικά σύνορα, παρά τη διεθνή οικονομική αλληλεξάρτηση. Ποιο είναι το σκεπτικό σας και σε ποιον βαθμό θεωρείτε ότι παράγοντες όπως οι επερχόμενες προεδρικές εκλογές στις ΗΠΑ θα λειτουργήσουν ως καταλύτες προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση;

– Δεν νομίζω ότι οι προεδρικές εκλογές των ΗΠΑ θα έχουν πραγματικά μεγάλη επιρροή στην ευρύτερη τάση, η οποία έχει δομικά αίτια και οδηγούς, ακόμη και αν ενσωματώνεται σε συγκεκριμένα άτομα, όπως ο Τραμπ.

Υπάρχουν κέρδη αποδοτικότητας από στοιχεία όπως η μεγαλύτερη εξειδίκευση της προσφοράς και η μείωση του αποθέματος και η αξιοποίηση των διαφορετικών τιμών για διαφορετικά στάδια μιας παραγωγικής διαδικασίας. Το πρόβλημα είναι ότι, στο περιθώριο, αυτή η αυξημένη αποδοτικότητα στη χρήση των πόρων έρχεται με το κόστος της αυξημένης ευθραυστότητας και της ευπάθειας σε διαταραχές.

Παράλληλα, η διαδικασία οικονομικής ολοκλήρωσης (η παγκοσμιοποίηση, όπως την αποκαλούμε) έχει νικητές και ηττημένους. Η δυσαρέσκεια των ηττημένων δεν καθοδηγείται τόσο πολύ από οικονομικούς παράγοντες άμεσα (αν και παίζουν ρόλο). Προέρχεται μάλλον από την αντίληψη της παγκοσμιοποίησης ως απειλής για την ταυτότητα και την κοινωνική σταθερότητα.

Η οικονομική παγκοσμιοποίηση οικοδομείται μέσω της χρήσης διεθνών συνθηκών και συμβάσεων και εμπορικών συμφωνιών, που δεσμεύουν τις εκλεγμένες κυβερνήσεις και έτσι απομακρύνουν σημαντικούς τομείς της ζωής από το πεδίο της τακτικής εκλογικής πολιτικής. Αυτό ήταν αποδεκτό όσο οι περισσότεροι έβλεπαν τον εαυτό τους να ωφελείται, αλλά τώρα προκαλεί έντονη πολιτική δυσαρέσκεια.

Επιπλέον, ολόκληρο το σύστημα εξαρτάται από μια ηγεμονική δύναμη – τις Ηνωμένες Πολιτείες. Οι ΗΠΑ έχουν χάσει εδώ και κάποιο καιρό αυτή τη θέση (βρίσκονται σε μια παρόμοια κατάσταση με τη Βρετανική Αυτοκρατορία περίπου μία δεκαετία πριν από το 1914) και αντιμετωπίζουν μια πρόκληση από υποδεέστερες δυνάμεις (κυρίως την Κίνα, αλλά και τη Ρωσία και την Ινδία), καθώς και ένα αυξανόμενο πρόβλημα κατάρρευσης της πολιτικής τάξης σε μεγάλο μέρος του κόσμου, με την ενίσχυση του λεγόμενου πολέμου τέταρτης γενιάς. Αυτό αποσταθεροποιεί ολόκληρη τη διεθνή τάξη.

– Τι είδη διακυβέρνησης θα δούμε να ανθούν την επόμενη ημέρα και κατ’ επέκταση τι χαρακτηριστικά ηγεσίας θα έρθουν στο προσκήνιο;

– Νομίζω ότι το μοντέλο διακυβέρνησης που εντοπίζεται στην Ανατολική Ασία –Ταϊβάν, Σιγκαπούρη, Ν. Κορέα– θα είναι όλο και περισσότερο το μοντέλο διεθνώς. Αυτό σημαίνει μια κυβέρνηση που είναι πιο δραστήρια και παρεμβατική από ό,τι είναι τελευταία οι δυτικές, αλλά η οποία επίσης ξοδεύει πολύ μικρότερο μέρος του ΑΕΠ (επειδή η λειτουργία της κυβέρνησης αντιμετωπίζεται διαφορετικά).

Επομένως, ισχυρότερο και πιο εκτεταμένο, αλλά μικρότερο κράτος. Αυτό συνδέεται με έμφαση στην κοινωνική αλληλεγγύη και πειθαρχία. Φυσικά, πολλές περιοχές δεν θα μπορέσουν να συνειδητοποιήσουν ότι αυτό είναι το μοντέλο. Το είδος της ηγεσίας θα διαφέρει σημαντικά. Είναι πιθανό να δούμε μια αυξανόμενη αντίθεση μεταξύ δύο μοντέλων ηγεσίας – της τεχνοκρατικής και της χαρισματικής, που συχνά περιγράφεται ως λαϊκιστική.

– Πώς θα περιγράφατε το καλό και το κακό σενάριο για την οικονομία την επόμενη ημέρα;

– Το πρώτο πράγμα που πρέπει να συνειδητοποιήσουμε είναι ότι ο κόσμος θα δει μια τεράστια πτώση της οικονομικής δραστηριότητας στα δύο κεντρικά τρίμηνα του τρέχοντος έτους. Είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι δεν πρόκειται για μια τυπική επιβράδυνση της ζήτησης του 20ού αιώνα, επομένως η κεϊνσιανή γλώσσα δεν είναι κατάλληλη, καθώς δεν θέλουμε να διατηρήσουμε, πόσο μάλλον να ωθήσουμε περαιτέρω, τη ζήτηση.

Αυτό είναι ένα σοκ στην πλευρά της προσφοράς και όχι στην πλευρά της ζήτησης. Η κατάρρευση της προσφοράς προκλήθηκε σκόπιμα από τις κυβερνήσεις ως ένα μέρος της προσπάθειας να θέσουν υπό έλεγχο την εξάπλωση του ιού.

Οι κυβερνήσεις επιδοτούν τις μισθοδοσίες για να διατηρήσουν τις επιχειρήσεις και το εργατικό δυναμικό έως ότου τα πράγματα αρχίσουν να επανέρχονται στο φυσιολογικό. Εάν επιτύχουν και οι αυστηροί έλεγχοι είναι σχετικά βραχύβιοι, τότε μπορεί να δούμε μια απότομη ανάκαμψη.

Διαφορετικά, θα υπάρξει ένα πιο παρατεταμένο αποτέλεσμα και η ύφεση θα έχει σχήμα U και όχι σχήμα V. Ενα βασικό ερώτημα θα είναι πώς θα εξελιχθεί το ζήτημα του χρέους – οι κυβερνήσεις πιθανότατα θα πρέπει να δώσουν εντολή για σημαντική συγχώρεση χρέους εάν θέλουν να αποφύγουν το σχήμα U ή ακόμη και ένα σχήμα L.

Το ερώτημα που πραγματικά έχει σημασία δεν είναι πότε θα χαλαρώσει η καραντίνα, αλλά ποιο επίπεδο ελέγχων θα παραμείνει και στη συνέχεια, για πόσο καιρό και τι συνέπειες θα έχει.

Ομως είναι αδύνατο να απαντήσουμε αυτό το ερώτημα, διότι θα μάθουμε ποιο είναι το «σωστό» επίπεδο συνεχιζόμενου ελέγχου μόνο μέσα από μια διαδικασία δοκιμής και σφάλματος, και δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι για πόσο καιρό θα διαρκέσει η πανδημία, έστω και αν ο υπολογισμός μας κινείται περίπου στους 18 μήνες.

Επομένως, το καλύτερο δυνατό σενάριο θα είναι μια έντονη ύφεση φέτος, την οποία θα ακολουθήσει μια πολύ έντονη ανάκαμψη τον επόμενο χρόνο. Θα είμαστε πολύ πολύ τυχεροί αν συμβεί αυτό. Το επόμενο καλύτερο σενάριο είναι μια σοβαρή ύφεση που θα διαρκέσει για μερικά χρόνια, αλλά θα την ακολουθήσει μια ισχυρή ανάκαμψη.

Το χειρότερο σενάριο είναι ότι οι έλεγχοι που πρέπει να εφαρμόζουμε θα προκαλέσουν μόνιμη απώλεια παραγωγικής ικανότητας και θα συμπιέσουν τους μακροπρόθεσμους ρυθμούς ανάπτυξης για κάποιο χρονικό διάστημα (φαινόμενο υστέρησης) ή ότι οι κυβερνήσεις θα κάνουν σοβαρά αβίαστα λάθη (όπως το να μπερδέψουν τη νομισματική με τη δημοσιονομική πολιτική) καθιστώντας την πτώση βαθύτερη και πιο μακροχρόνια.

Σε αυτή την περίπτωση θα εξετάζαμε κάτι σαν τη Μεγάλη Υφεση. Με τον κίνδυνο να γίνω βαρετός, νομίζω ότι το δεύτερο σενάριο είναι το πιο πιθανό.

Οι ευκαιρίες της επόμενης ημέρας

– Κάθε κρίση είναι και ευκαιρία. Ποιες είναι οι ευκαιρίες που γεννά αυτή η πανδημία με τις καθολικές επιπτώσεις της;

– Θα προσφέρει σημαντικές ευκαιρίες για νέους τρόπους οργάνωσης της εργασίας και των επιχειρήσεων. Πολλοί εργοδότες θα ανακαλύψουν ότι η εργασία στο σπίτι είναι πραγματικά αποτελεσματική και προσφέρει ευκαιρίες για σημαντική μείωση του σταθερού κόστους, π.χ. μειώνοντας τους χώρους που απαιτούνται για γραφεία.

Ωστόσο, οι εργαζόμενοι πιθανότατα θα θέλουν απελπισμένα να επιστρέψουν στο γραφείο! Θα υπάρξουν ευκαιρίες για να δοκιμαστούν νέοι τρόποι οργάνωσης τομέων όπως οι εκδηλώσεις και η εκπαίδευση. Επιπλέον, η αναδιάρθρωση των αλυσίδων εφοδιασμού, την οποία προσωπικά αναμένω, θα προσφέρει και ευκαιρίες.

– Υπάρχει και ψυχολογικός αντίκτυπος αυτής της κρίσης; Πώς επιδρά στην ανθρώπινη συμπεριφορά;

– Τα πειστήρια από προηγούμενες μεγάλες πανδημίες καταδεικνύουν ότι θα έχει δύο αντίθετες επιπτώσεις στην ψυχολογία των ανθρώπων (οι οποίες συχνά εντοπίζονται στο ίδιο άτομο).

Η πρώτη αφορά μια τάση για μεγαλύτερη σοβαρότητα, μια συνειδητοποίηση ότι ορισμένα πράγματα αληθινά έχουν σημασία και μια αντίστοιχη ανυπομονησία για το τι έρχεται ως πνευματική και πολιτιστική αυτοϊκανοποίηση. Αυτό μπορεί να πάρει μια μορφή αναβίωσης της θρησκευτικής ευλάβειας, αλλά μπορεί να λάβει και μια κοσμική μορφή.

Δίνεται μεγαλύτερη έμφαση στην ηρεμία (κυριολεκτική και μεταφορική), στον αυτοέλεγχο και στον περιορισμό. Η άλλη επίπτωση αφορά τη μετάβαση σε έναν ηδονισμό με κεντρική ιδέα το «ζω για την ημέρα», πάνω στη βάση ότι η ζωή είναι σύντομη και ευάλωτη, οπότε «πράξε ανάλογα με τις επιθυμίες σου, μην τις κρατάς πίσω».

kathimerini.gr