Δυόμισι εκατομμύρια Έλληνες έρμαιο των ορέξεων των servicers χωρίς καμία μέριμνα. Έκταση, επιπτώσεις κοινωνικές και υγειονομικές και ανάγκη για λύση

μελέτη του ΙΕΚΕΤΥ*, για το medlabnews.gr

Μια συμβολική απεικόνιση των «κόκκινων» δανείων: οι στοίβες νομισμάτων και το κόκκινο σπίτι αντιπροσωπεύουν το βάρος του χρέους που πλήττει χιλιάδες νοικοκυριά και επιχειρήσεις στην Ελλάδα. Η συσσώρευση των κόκκινων δανείων – δηλαδή των μη εξυπηρετούμενων οφειλών προς τις τράπεζες – έχει εξελιχθεί σε μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις για την ελληνική κοινωνία και οικονομία. Δεν πρόκειται απλά για αριθμούς στους ισολογισμούς τραπεζών, αλλά για πραγματικούς ανθρώπους: εκτιμάται ότι 1,5 έως 2,3 εκατομμύρια δανειολήπτες (μαζί με τις οικογένειές τους) ζουν καθημερινά με τον φόβο του πλειστηριασμού και της οικονομικής καταστροφής. Σύμφωνα με στοιχεία της Ένωσης Εταιρειών Διαχείρισης Δανείων (servicers), διαχειρίζονται απαιτήσεις άνω των 90 δισεκατομμυρίων ευρώ που αφορούν περίπου 2.271.548 οφειλέτες. Αν συμπεριλάβουμε και τους συγγενείς και φίλους αυτών, συνολικά 5-6 εκατομμύρια πολίτες επηρεάζονται άμεσα ή έμμεσα από το πρόβλημα – δηλαδή σχεδόν ο μισός πληθυσμός της χώρας! Το ζήτημα λοιπόν αποκτά μια έντονη κοινωνική διάσταση, καθώς αφορά εκατομμύρια νοικοκυριά που αγωνιούν για το μέλλον τους.

Επιπτώσεις στην ελληνική οικονομία

Τα κόκκινα δάνεια δεν επιβαρύνουν μόνο τους ίδιους τους δανειολήπτες, αλλά φρενάρουν και την οικονομία συνολικά. Επειδή ένα τόσο μεγάλο ποσοστό δανείων βρίσκεται σε καθυστέρηση, οι τράπεζες αναγκάζονται να κρατούν κεφάλαια ως αποθεματικά και γίνονται πολύ πιο επιφυλακτικές στο να δώσουν νέα δάνεια. Η υψηλή αυτή συσσώρευση κόκκινων δανείων περιορίζει την ικανότητα των τραπεζών να χρηματοδοτήσουν την οικονομία, με αποτέλεσμα να μπλοκάρονται νέες πιστώσεις προς επιχειρήσεις και ιδιώτες. Όταν οι επιχειρήσεις δεν μπορούν να δανειστούν για να επενδύσουν και τα νοικοκυριά δεν έχουν πρόσβαση σε δανειοδότηση, η οικονομική δραστηριότητα επιβραδύνεται. Παράλληλα, οι τράπεζες που αντιμετωπίζουν αυξημένο κίνδυνο ζημιών από αυτά τα δάνεια ανεβάζουν τα επιτόκια για να προστατευτούν, κάνοντας ακριβότερο τον δανεισμό για όλους.

Συνολικά, η κατάσταση αυτή έχει αρνητική επίδραση στην ανάπτυξη: χωρίς ρευστότητα και πιστώσεις, δυσχεραίνονται οι επενδύσεις, μειώνεται η κατανάλωση και δημιουργείται ένα περιβάλλον στασιμότητας. Τα υπερχρεωμένα νοικοκυριά αναγκάζονται να περικόψουν δαπάνες, γεγονός που οδηγεί σε πτώση της κατανάλωσης στην αγορά. Επιπλέον, υπάρχουν και μακροοικονομικές συνέπειες: για να σωθούν οι τράπεζες από το βάρος των κόκκινων δανείων, το κράτος έχει παράσχει εγγυήσεις (π.χ. μέσω του προγράμματος «Ηρακλής»). Αυτό σημαίνει ότι υπάρχει κίνδυνος για τα δημόσια οικονομικά – αν τελικά πολλά από αυτά τα δάνεια δεν αποπληρωθούν, οι κρατικές εγγυήσεις μπορεί να ενεργοποιηθούν και να επιβαρύνουν τον προϋπολογισμό. Με λίγα λόγια, το πρόβλημα των κόκκινων δανείων λειτουργεί σαν φρένο στην οικονομία: καθηλώνει τις τράπεζες, αποθαρρύνει επενδύσεις, μειώνει την αγοραστική δύναμη των πολιτών και μπορεί να δημιουργήσει νέα δημοσιονομικά βάρη.

Κοινωνικές και υγειονομικές επιπτώσεις στους πολίτες

Πίσω από κάθε «κόκκινο» δάνειο βρίσκεται μια ανθρώπινη ιστορία – άγχος, αγωνία και συχνά δραματικές επιπτώσεις στην καθημερινή ζωή. Χιλιάδες οικογένειες ζουν με το άγχος ότι μπορεί να χάσουν το σπίτι τους από τη μια μέρα στην άλλη. Αυτό το διαρκές στρες δεν είναι καθόλου αμελητέο: έχει σοβαρές συνέπειες στην ψυχική και σωματική υγεία των πολιτών. Σύμφωνα με έρευνες, η οικονομική πίεση και η υπερχρέωση επιβαρύνουν τους Έλληνες με κατάθλιψη, έντονα καρδιολογικά προβλήματα, ακόμα και εμφάνιση αυτοάνοσων νοσημάτων ή καρκίνου. Οι δανειολήπτες αυτοί βιώνουν καθημερινά την ανασφάλεια, δέχονται πιέσεις από εισπρακτικές εταιρείες (servicers) και βλέπουν το βιοτικό τους επίπεδο να επιδεινώνεται όσο συσσωρεύονται οι οφειλές.

Σε ακραίες περιπτώσεις, η οικονομική απόγνωση οδηγεί και σε τραγικές καταστάσεις. Κατά τη διάρκεια της μεγάλης χρηματοπιστωτικής κρίσης στην Ελλάδα, σημειώθηκε αύξηση των αυτοκτονιών που συνδέθηκαν με οικονομικά αδιέξοδα. Ενδεικτικά, από το 2010 έως το 2023, σχεδόν 7.000 συνάνθρωποί μας έχασαν τη ζωή τους με αυτοκτονία – ένας αριθμός συγκλονιστικός, που καταδεικνύει το ανθρώπινο κόστος της κρίσης. Η ψυχολογική επιβάρυνση στους υπερχρεωμένους πολίτες είναι τεράστια: πολλοί αισθάνονται ντροπή, πανικό ή και κατάθλιψη λόγω της αδυναμίας τους να ανταποκριθούν στις υποχρεώσεις. Αυτό μπορεί να δημιουργήσει έναν φαύλο κύκλο, καθώς η κακή ψυχική υγεία δυσκολεύει ακόμα περισσότερο την προσπάθεια να σταθούν ξανά στα πόδια τους οικονομικά. Η κοινωνική συνοχή δοκιμάζεται, με μερίδα πολιτών να αισθάνεται αδικημένη και εγκαταλελειμμένη. Δεν είναι τυχαίο ότι έχουν υπάρξει κινητοποιήσεις και διαμαρτυρίες ενάντια στους πλειστηριασμούς – η κοινωνία αντιδρά όταν βλέπει ευάλωτους συμπολίτες να χάνουν το σπίτι τους.

Οι κοινωνικές αντιδράσεις μεγαλώνουν καθώς πολλές οικογένειες κινδυνεύουν να μείνουν χωρίς σπίτι, γεγονός που ασκεί πίεση για άμεσες πολιτικές λύσεις.  Η αίσθηση του «στεγαστικού δικαιώματος» ως θεμελιώδους κοινωνικού δικαιώματος είναι πολύ έντονη. Όταν μια οικογένεια χάνει την πρώτη της κατοικία λόγω χρεών, δεν πλήττεται μόνο η ίδια – θίγεται το περί δικαίου αίσθημα σε όλη την κοινότητα. Γι’ αυτό βλέπουμε πολίτες, συλλογικότητες και ενώσεις να ενώνουν τη φωνή τους απαιτώντας προστασία για όσους κινδυνεύουν. Το κοινωνικό άγχος και η οργή μπορεί να κλιμακωθούν, με απρόβλεπτες συνέπειες, εάν δεν δοθεί μια δίκαιη λύση. Είναι λοιπόν σαφές ότι το πρόβλημα έχει μεγάλο κοινωνικό αντίκτυπο, επηρεάζοντας την υγεία, την ευημερία και τη συνοχή της ελληνικής κοινωνίας.

Ανάγκη για πολιτική λύση – Βασικές παρεμβάσεις

Το πρόβλημα των κόκκινων δανείων δεν θα λυθεί από μόνο του. Απαιτείται μια συνολική πολιτική λύση με πρωτοβουλίες από την Πολιτεία, και ειδικότερα από το οικονομικό επιτελείο της κυβέρνησης. Οι δανειολήπτες που βρίσκονται σε απόγνωση χρειάζονται προστασία και δεύτερες ευκαιρίες, ενώ παράλληλα πρέπει να διασφαλιστεί η διαφάνεια και η δικαιοσύνη στο χρηματοπιστωτικό σύστημα. Ακολουθούν μερικές βασικές παρεμβάσεις που θεωρούν πολλοί αναγκαίες προκειμένου να δοθεί ουσιαστική λύση:

Νομική προστασία της πρώτης κατοικίας: Να θεσπιστεί ξεκάθαρα ότι η πρώτη κατοικία των νοικοκυριών προστατεύεται. Δηλαδή, απαγόρευση πλειστηριασμού για την κύρια κατοικία μιας οικογένειας, εφόσον δεν υπάρχει άλλη ρεαλιστική εναλλακτική ρύθμιση του χρέους. Με απλά λόγια, κανένα σπίτι που καλύπτει βασικές στεγαστικές ανάγκες δεν πρέπει να βγαίνει στο «σφυρί» χωρίς να έχει εξαντληθεί κάθε δυνατότητα διακανονισμού. Αυτό το μέτρο είναι κρίσιμο για να μπει ένα «δίχτυ ασφαλείας» για τα πιο ευάλωτα νοικοκυριά αλλά και για τη μεσαία τάξη που κινδυνεύει να φτωχοποιηθεί.

Διαφάνεια και δικαιοσύνη στις διαδικασίες πλειστηριασμών: Είναι απαραίτητο να ρίξουμε φως στις πρακτικές των εταιρειών διαχείρισης δανείων (servicers) και στη διαδικασία των πλειστηριασμών. Οι πλειστηριασμοί θα πρέπει να διεξάγονται με απόλυτα διαφανή και ελεγχόμενο τρόπο: να δημοσιοποιείται πλήρες ιστορικό της οφειλής, να ενημερώνεται δημόσια ποιο fund ή ποιος αγοραστής αποκτά το ακίνητο και να μην ξεκινούν οι δημοπρασίες από εξευτελιστικά χαμηλές τιμές. Έτσι θα αποφευχθούν φαινόμενα «αρπαγής» περιουσιών σε τιμή ευκαιρίας εις βάρος των οφειλετών. Παράλληλα, προτείνεται μια προσωρινή αναστολή των πλειστηριασμών μέχρι να θεσπιστούν οι δίκαιοι αυτοί κανόνες και να εφαρμοστούν οι νέοι μηχανισμοί ρύθμισης. Με τη διαφάνεια και τον σωστό έλεγχο, θα αποκατασταθεί η εμπιστοσύνη των πολιτών ότι το σύστημα δεν είναι στημένο εναντίον τους.

Δυνατότητα επαναγοράς των δανείων από τους δανειολήπτες: Ένα αίτημα-κλειδί πολλών δανειοληπτών είναι η ευκαιρία να αγοράσουν οι ίδιοι το δάνειό τους πριν το πάρει κάποιο fund – και μάλιστα στην ίδια τιμή που θα το αγόραζε το fund. Σήμερα, συχνά τα distress funds (εταιρείες που αγοράζουν κόκκινα δάνεια) αγοράζουν τα δάνεια σε πολύ χαμηλές τιμές (ακόμα και 20-30% της αξίας τους) και μετά απαιτούν το πλήρες ποσό από τον δανειολήπτη. Αυτό θεωρείται άδικο. Αντιθέτως, αν δοθεί η δυνατότητα στον ίδιο τον οφειλέτη να εξαγοράσει την οφειλή του σε παρόμοιο ποσοστό έκπτωσης, θα πετυχαίναμε μια win-win λύση: ο δανειολήπτης θα απαλλαγεί από το δυσβάσταχτο χρέος με μια γενναία “δεύτερη ευκαιρία”, και το χρηματοπιστωτικό σύστημα θα ανακτήσει μεγάλο μέρος των χρημάτων πιο άμεσα. Ένας κρατικός μηχανισμός ή ένα ταμείο αναχρηματοδότησης θα μπορούσε να μεσολαβεί σε αυτή τη διαδικασία, διασφαλίζοντας ότι κανείς δεν θα χάνει την περιουσία του ενώ θα μπορούσε να τη σώσει πληρώνοντας το ίδιο τίμημα που δέχονται τα funds.

Ενίσχυση της δικαστικής προστασίας και ταχύτερη απονομή δικαιοσύνης: Σήμερα, ακόμα και όσοι δανειολήπτες προσφεύγουν στη δικαιοσύνη για να αμφισβητήσουν καταχρηστικές χρεώσεις ή παράνομες πρακτικές, βρίσκονται αντιμέτωποι με μια πολύ αργή δικαστική διαδικασία. Συχνά μια υπόθεση μπορεί να κάνει 10 ή περισσότερα χρόνια να τελεσιδικήσει, διάστημα στο οποίο το ακίνητο μπορεί ήδη να έχει χαθεί. Είναι απαραίτητο να επιταχυνθεί η εξέταση τέτοιων υποθέσεων: θα μπορούσαν να δημιουργηθούν ειδικά δικαστικά τμήματα που να ασχολούνται αποκλειστικά με θέματα πλειστηριασμών και κόκκινων δανείων, ώστε οι αποφάσεις να βγαίνουν μέσα σε λίγους μήνες και όχι σε μια δεκαετία. Επίσης, θα πρέπει να προβλεφθεί αυτόματη αναστολή ενός πλειστηριασμού μόλις ο δανειολήπτης ασκήσει ένδικα μέσα και υπάρχουν ενδείξεις αθέμιτων πρακτικών από την πλευρά του servicer. Με άλλα λόγια, εφόσον εκκρεμεί δικαστική κρίση, να παγώνει η διαδικασία κατάσχεσης μέχρι να αποφανθεί το δικαστήριο. Έτσι, θα διασφαλιστεί ότι κανείς δεν θα χάσει το σπίτι του χωρίς να έχει δικαίωμα να ακουστεί η υπόθεσή του, και οι οφειλέτες θα νιώσουν ότι το κράτος δικαίου τους παρέχει πραγματική προστασία.

Οι παραπάνω παρεμβάσεις συνθέτουν ένα πλαίσιο ολοκληρωμένης αντιμετώπισης του προβλήματος. Φυσικά, απαιτείται πολιτική βούληση και σωστός σχεδιασμός για να εφαρμοστούν. Η κυβέρνηση και ειδικά το Υπουργείο Οικονομικών καλούνται να ισορροπήσουν ανάμεσα στη σταθερότητα του τραπεζικού συστήματος και στη δικαιοσύνη προς τους πολίτες. Αν υλοποιηθούν τέτοια μέτρα, τα οφέλη θα είναι πολλαπλά: θα ανακουφιστούν χιλιάδες οικογένειες, θα τονωθεί η οικονομική δραστηριότητα (καθώς οι πολίτες θα απαλλαγούν από τον βραχνά του χρέους και θα μπορούν να καταναλώσουν/επενδύσουν ξανά), και θα αποκατασταθεί η εμπιστοσύνη στην πολιτεία. Επιπλέον, θα σπάσει ο φαύλος κύκλος όπου τα κόκκινα δάνεια διαιωνίζονται και υπονομεύουν κάθε προσπάθεια ανάπτυξης.

Συμπερασματικά, το ζήτημα των κόκκινων δανείων είναι κάτι πολύ περισσότερο από μια απλή οικονομική στατιστική. Είναι ένας κοινωνικός «βραχνάς» που κρατάει ομήρους εκατοντάδες χιλιάδες συμπολίτες μας και φρενάρει το μέλλον ολόκληρης της χώρας. Χρειάζεται συλλογική δράση και πολιτική λύση για να απελευθερωθεί αυτό το δυναμικό και να δοθεί ανάσα σε όσους υποφέρουν. Με αποφασιστικές παρεμβάσεις, η πολιτεία μπορεί να μετατρέψει ένα φαύλο κύκλο σε ενάρετο: να στηρίξει τους δανειολήπτες, να ενισχύσει την κοινωνική συνοχή και παράλληλα να θωρακίσει την οικονομία για ένα πιο βιώσιμο αναπτυξιακό μέλλον. Είναι ζήτημα δικαιοσύνης και προοπτικής – γιατί μια κοινωνία ευημερεί πραγματικά μόνο όταν όλοι οι πολίτες της μπορούν να ζουν χωρίς τον φόβο της οικονομικής εξαθλίωσης. Επιτέλους, λοιπόν, ας δοθεί λύση σε ένα πρόβλημα που ταλανίζει την Ελλάδα για πάνω από μια δεκαετία, ώστε οι κόκκινες σελίδες αυτής της κρίσης να γυρίσουν σε ένα νέο κεφάλαιο ελπίδας και ανάκαμψης.

ΙΕΚΕΤΥ. Ινστιτούτο Επικοινωνίας και Ενημέρωσης της Υγείας